ابن‌حمزه شریف‌حسن بن حمزه طبری مرعشیاِبْن حَمْزه، شریف حسن بن حمزة بن علی طبری مرعشی (د ۳۵۸ق/۹۶۹م)، محدث امامی. می باشد . ۱ - نسبنسب او با ۶ واسطه به امام زین‌العابدین (ع) می‌رسد. ۲ - خاندان مرعشیخاندان او که به جهت انتساب به جدش علی مرعش، مرعشی خوانده می‌شدند. ۳ - زندگیاز علویان ساکن طبرستان بودند. ابن حمزه خود نیز به گفته فخر رازی [۱]
فخر رازی، محمد، ج۱، ص۱۷۰، الشجرة المبارکة، قم، ۱۴۰۹ق.
اهل طبرستان بود و حتی اعقاب او در آن‌جا می‌زیستند. [۲]
مروزی، اسماعیل، الفخری، قم، ۱۴۰۹ق.
آشنایی با زندگی ابن حمزه، به عنوان یکی از حلقه‌های مهم سلسله اسناد آثار سلف امامیه، حائز اهمیت است، چنانکه نام او به عنوان راوی آثار در شرح حال ۹۵ تن از کسانی که در رجال نجاشی و ۶ تن از کسانی که در فهرست طوسی آمده، ذکر شده است.۴ - مشایخشواهد متعدد دلالت بر آن دارد که او تحصیل خود را در طبرستان آغاز کرد و در آن‌جا از مشایخی چون ابوالعباس احمد بن محمد دینوری و ابوجعفر محمد بن امیدوار طبری اخذ حدیث کرد. [۳]
ابن بابویه، محمد، الخصال، معانی الاخبار،ص ۳۱۳، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۱ق.
[۴]
غضائری، حسین، «تکملة»، رسالة ابی غالب الزراری فی آل اعین، اصفهان، ۱۳۹۹ق.
[۵]
نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق.
همچنین نام جمعی دیگر از طبریان در میان مشایخ او به چشم می‌خورد. به گفته ابن اسفندیار [۶]
ابن اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان، ص ۱۰۲-۱۰۵،به کوشش عباس اقبال، تهران، ۱۳۲۰ش.
۵ - سفر به مشهدابن حمزه در تاریخی نامعلوم سفری به مشهد داشته و خود مراحل سفر را به نظم کشیده است. بنابر نسخه‌ای از تاریخ طبرستان [۷]
ابن اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان،ص ۱۰۳، حاشیة ۱،به کوشش عباس اقبال، تهران، ۱۳۲۰ش.
او سال‌ها در مشهد اقامت گزید و شاید استماع ابن حمزه از علی بن محمد بن قتیبه نیشابوری [۸]
ابن شاذان، محمد، مائة منقبة، قم، ۱۴۰۷ق.
در همین سفر بوده باشد.۶ - تحصیل در قم و ریدر مطالعه مشایخ ابن حمزه به نام محدثانی برمی‌خوریم که نشان می‌دهد ابن حمزه مرحله‌ای از تحصیل خود را در قم و ری گذرانده است. از آن جمله می‌توان محمد بن جعفر اسدی رازی، [۹]
نجاشی، احمد، رجال، ص ۳۷۳،به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق.
احمد بن ادریس قمی [۱۰]
طوسی، محمد، «مشیخة التهذیب»،ص ۷۲، شرح مشیخة تهذیب الاحکام حسن موسوی خرسان، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
[۱۱]
طوسی، محمد، «مشیخة التهذیب»،ص ۷۴، شرح مشیخة تهذیب الاحکام حسن موسوی خرسان، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
و محمد بن جعفر بن بطّة قمی [۱۲]
نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق.
را نام برد. با توجه به وفات احمد بن ادریس در ۳۰۶ق [۱۳]
نجاشی، احمد، رجال،ص ۹۲، به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق.
و طبقه دیگر مشایخ قمی وی، و نیز با تکیه بر عدم استماع ابن حمزه از صفار (د ۲۹۰ق) و کثرت نقل با واسطه از او می‌توان ورود او به قم را قدری پس از ۲۹۰ق تخمین زد. [۱۴]
نجاشی، احمد، رجال،ص۱۶۰ ، به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق.
۷ - مراجعت به آملتاریخ مراجعت ابن حمزه از سفر قم و ری حداکثر به ۳۱۲ق می‌رسد، زیرا بر اساس سندی که ابن نوح سیرافی ارائه کرده، او در ایام حکمرانی جعفر بن حسن ناصر در آمل اخذ حدیث کرده است [۱۵]
نجاشی، احمد، رجال، ص ۶۰،به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق.
. البته در نسخه رجال نجاشی تاریخ این استماع ۳۰۰ق ذکر شده، ولی ظاهراً در نسخ مزبور افتادگی وجود دارد، زیرا جعفر بن حسن ناصر دو بار در سال‌های ۳۰۶-۳۰۷ و ۳۱۱-۳۱۲ق بر آمل تسلط داشته است. [۱۶]
ابن اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان، ص ۲۸۶،به کوشش عباس اقبال، تهران، ۱۳۲۰ش.
از این رو رقم ۳۰۰ را باید تحریف یکی از این ارقام یاد شده دانست.۸ - سفربه عراقاز ۳۱۲ تا ۳۲۸ق از زندگی ابن حمزه در منابع اطلاعی به دست نرسیده، ولی می‌توان حدس زد که او پس از مدتی اقامت در موطن خود آهنگ عراق کرده باشد. او در ۳۲۸ق از احمد بن محمد بن سعید بن عقده بهره برده [۱۷]
غضائری، حسین، «تکملة»، رسالة ابی غالب الزراری فی آل اعین، اصفهان، ۱۳۹۹ق.
قس: ابن رازی، نوادر، ۳۹، ۴۱) و در همین سال هارون بن موسی تلعکبری از او استماع کرده است. [۱۸]
طوسی، محمد، رجال،ص۴۶۵ ،به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
با شناختی که از ابن عقده و تلعکبری داریم، این ملاقات‌ها می‌توانسته در بغداد یا کوفه صورت گرفته باشد، با توجه به یافت نشدن روایاتی که ملاقات ابن حمزه با دیگر محدثان مشهور بغداد را ثابت کند، احتمال کوفه رجحان می‌یابد. در حکایتی که غضائری [۱۹]
غضائری، حسین، «تکملة»، رسالة ابی غالب الزراری فی آل اعین،ص ۹۹-۱۰۰، اصفهان، ۱۳۹۹ق
از خود ابن حمزه نقل کرده، به مراحل تحصیل او در طبرستان، قم و تکمیل آن در عراق اشاره رفته است.۹ - سفر حجابن حمزه در تاریخی نامشخص، شاید در جریان سفر به عراق، به حج رفته و در مکه از ابوغانم اسماعیل بن عبدالرحمان حارثی استماع کرده است. [۲۰]
ابن بابویه، محمد، الخصال، فضائل الاشهر الثلاثة، ص ۳۲،به کوشش غلامرضا عرفانیان، نجف، ۱۳۹۶ق.
درباره فاصله ۳۲۸ تا ۳۵۶ق از حیات ابن حمزه نیز در منابع سکوتی دیده می‌شود، ولی امکان ورود او به قم و ری، در راه بازگشت به طبرستان، بعید نمی‌نماید. احتمال دارد استماع محمد بن علی بن بابویه قمی و جعفر بن احمد بن رازی از او در همین سفر بوده باشد [۲۱]
، ابن بابویه، محمد، الخصال، فضائل الاشهر الثلاثة، ص ۴۲۰،به کوشش غلامرضا عرفانیان، نجف، ۱۳۹۶ق.
[۲۲]
ابن رازی، جعفر، جامع الاحادیث،ص ۱۵.
۱۰ - رفتن به بغدادابن حمزه در ۳۵۶ق به بغداد رفت، و مشایخ آن‌جا از او استماع کردند [۲۳]
نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق.
[۲۴]
طوسی، محمد، فهرست،ص ۵۲، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
[۲۵]
طوسی، محمد، رجال،ص ۴۵۶، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
[۲۶]
علامه حلی، حسن، رجال، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
[۲۷]
ابن داوود حلی، حسن، الرجال، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
۱۱ - وفاتنجاشی بدون تصریح به بازگشتن یا بازنگشتن او به طبرستان گزارش کرده که وی در ۳۵۸ق وفات یافته است، [۲۸]
نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق.
ولی ابن اسفندیار [۲۹]
ابن اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان، ص ۱۰۲-۱۰۳،به کوشش عباس اقبال، تهران، ۱۳۲۰ش.
مرقد او را در آمل دانسته است و ازاین‌رو وی باید پس از بغداد به طبرستان بازگشته باشد. در عبارتی منقول از لمح البرهان شیخ مفید از یکی از مشایخ خود با عنوان «الشریف الزکی ابومحمد الحسینی» یاد شده که بنا به ظاهر عبارت در ۳۶۳ق هنوز زنده بوده است. [۳۰]
ابن طاووس، علی،ص۵، اقبال، ایران، سنگی، ۱۳۲۰ق.
ولی مشکل بتوان بر اساس این عبارت غیر صریح در گزارش نجاشی تردید کرد و وفات ابن حمزه را پس از ۳۶۳ق دانست. در زمان حکومت اردشیر (ظاهراً حسام الدوله پسر کین خواز، ۶۴۷ق)، بهاءالدین مامطیری او را بر آن داشت تا مقبره ابن حمزه را تجدید بنا کند. [۳۱]
ابن اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال، تهران، ۱۳۲۰ش.
۱۲ - دیگرمشایخ ابن حمزهدر مورد مشایخ روایی او بجز آنان که یاد شد، از محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری [۳۲]
مفید، محمد، الامالی، ص ۲۵۳ ،به کوشش غفاری و استاد ولی، قم، ۱۴۰۳ق
[۳۳]
طوسی، محمد، امالی، ج ۱،ص ۲۰۶،بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
علی بن ابراهیم قمی، [۳۴]
نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری،ص۶۳، قم، ۱۴۰۷ق.
[۳۵]
طوسی، محمد، فهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانة مرتضویه.
علی بن حاتم قزوینی [۳۶]
مفید، محمد، الامالی، ص ۳۳،به کوشش غفاری و استاد ولی، قم، ۱۴۰۳ق.
و محمد بن جریر بن رستم طبری [۳۷]
نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق.
می‌توان نام برد. در سندی در الاختصاص [۳۸]
مفید، محمد، الاختصاص ، ص ۲۲،به کوشش غفاری و استاد ولی، قم، ۱۴۰۳ق
روایت ابن حمزه از کلینی نیز دیده می‌شود [۳۹]
ابن بابویه، محمد، الخصال،ص ۴۲۰ به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق.
[۴۰]
ابن بابویه، محمد، الخصال، ص ۵۳۲,به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق.
[۴۱]
ابن بابویه، محمد، الخصال، عیون اخبار الرضا (ع)،ج۱,ص۳۶, نجف، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
[۴۲]
ابن رازی، جعفر، جامع الاحادیث،ص۱۵
[۴۳]
مفید، محمد، الامالی، ص ۳۱۷،به کوشش غفاری و استاد ولی، قم، ۱۴۰۳ق
[۴۴]
مفید، محمد، الامالی، ص ۳۳۵،به کوشش غفاری و استاد ولی، قم، ۱۴۰۳ق
[۴۵]
طوسی، محمد، امالی،ج۱،ص۱۵۳، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
[۴۶]
راوندی، سعید، قصص الانبیاء،ج۲،ص۳۲، به کوشش غلامرضا عرفانیان، مشهد، ۱۴۰۹ق.
[۴۷]
ابن طاووس، علی، فلاح السائل،ص۱۵۲، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
۱۳ - شاگرداناز شاگردان و راویان او نیز بجز موارد مذکور در مقاله، احمد بن محمد بن عبیدالله ابن عیاش جوهری، [۴۸]
ابن عیاش جوهری، احمد، مقتضب الاثر، قم، چاپخانه علمیه.
محمد بن احمد ابن شاذان قمی، [۴۹]
ابن شاذان، محمد، مائة منقبة، قم، ۱۴۰۷ق.
احمد بن علی بن نوح سیرافی. [۵۰]
نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق.
محمد بن محمد بن نعمان مفید. [۵۱]
طوسی، محمد، فهرست، ص۵۲به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانة مرتضویه.
[۵۲]
نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق.
حسین بن عبیدالله غضائری [۵۳]
نجاشی، احمد، رجال، ص۴۵,به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق.
و احمد بن عبدالواحد ابن عبدون [۵۴]
طوسی، محمد، فهرست، ص۵۲به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانة مرتضویه.
[۵۵]
طوسی، محمد، «مشیخة التهذیب»، ص۳۲,شرح مشیخه تهذیب الاحکام حسن موسوی خرسان، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
شایان ذکرند. [۵۶]
خزاز، علی، کفایة الاثر،ص۲۸۸, قم، ۱۴۰۱ق.
[۵۷]
خزاز، علی، کفایة الاثر، ص۲۷۱,قم، ۱۴۰۱ق.
[۵۸]
ابن طاووس، علی، فلاح السائل، ص۱۵۲,قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
۱۴ - توثیق ابن حمزهاز نظر رجالی گرچه توثیقی در مورد ابن حمزه نرسیده، ولی مفید و طوسی او را به زهد و ورع و صلاح ستوده‌اند [۵۹]
مفید، محمد، الامالی، ص۸,به کوشش غفاری و استاد ولی، قم، ۱۴۰۳ق.
[۶۰]
مفید، محمد، الامالی، به کوشش غفاری و استاد ولی،ص ۱۲, قم، ۱۴۰۳ق.
[۶۱]
مفید، محمد، الامالی،ص۲۵۳, به کوشش غفاری و استاد ولی، قم، ۱۴۰۳ق.
[۶۲]
طوسی، محمد، فهرست،ص۵۲, به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانة مرتضویه.
[۶۳]
طوسی، محمد، رجال،ص۴۶۵, به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
و نجاشی او را از بزرگان طایفه امامیه شمرده است [۶۴]
نجاشی، احمد، رجال، ص۶۴,به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق.
. همچنین ابن بابویه و غضائری درباره او عبارت «رضی‌الله عنه» به کار برده‌اند [۶۵]
ابن بابویه، محمد، الخصال، ص۴۲۰,به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق.
[۶۶]
غضائری، حسین، «تکملة»، رسالة ابی غالب الزراری فی آل اعین، اصفهان، ۱۳۹۹ق.
۱۵ - مدارج علمیابن حمزه نه تنها در حدیث شهرت داشت، بلکه به عنوان فقیه نیز شناخته می‌شده است. [۶۷]
نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق.
[۶۸]
طوسی، محمد، فهرست، ص۵۲،به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانة مرتضویه.
[۶۹]
علی، المجدی، قم، ۱۴۰۹ق.
[۷۰]
ابن طاووس، علی، اقبال،ص۵، ایران، سنگی، ۱۳۲۰ق.
همچنین در برخی منابع از او با عنوان نسب شناس، [۷۱]
ابن عنبه، احمد، عمدة الطالب، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م.
ادیب [۷۲]
طوسی، محمد، رجال، ص ۴۶۵،به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
، شاعر [۷۳]
ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء،ص۱۵۰، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م.
[۷۴]
فخر رازی، محمد، الشجرة المبارکة،ص۱۷۰, قم، ۱۴۰۹ق.
[۷۵]
ابن اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال، تهران، ۱۳۲۰ش.
و حتی متکلم [۷۶]
ابن اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال، تهران، ۱۳۲۰ش.
یاد شده است و عناوین آثار مفقود او برخی از این گفته‌ها را تأیید می‌کند.۱۶ - آثاراز جمله آثار متعدد ابن حمزه المبسوط فی عمل یوم و لیلة، الاشفیة فی معانی الغیبة و تباشیر الشریعة قابل ذکرند. [۷۷]
نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق.
[۷۸]
طوسی، محمد، فهرست،ص۵۲, به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانة مرتضویه.
[۷۹]
ابن صوفی، علی، المجدی، قم، ۱۴۰۹ق.
از اشعار او ابن اسفندیار قصیده‌ای در ۳۷ بیت [۸۰]
ابن اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان، ص ۱۰۳- ۱۰۵,به کوشش عباس اقبال، تهران، ۱۳۲۰ش.
و ابن شهر آشوب یک دو بیتی [۸۱]
ابن شهر آشوب، محمد، مناقب،ج۳,ص۶۸, قم، چاپخانه علمیه.
نقل کرده‌اند.۱۷ - فهرست منابع(۱) ابن اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال، تهران، ۱۳۲۰ش. (۲) ابن بابویه، محمد، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق. (۳) ابن بابویه، محمد، الخصال، عیون اخبار الرضا (ع)، نجف، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م. (۴) ابن بابویه، محمد، الخصال، فضائل الاشهر الثلاثة، به کوشش غلامرضا عرفانیان، نجف، ۱۳۹۶ق. (۵) ابن بابویه، محمد، الخصال، معانی الاخبار، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۱ق. (۶) ابن داوود حلی، حسن، الرجال، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش. (۷) ابن رازی، جعفر، جامع الاحادیث؛ (۸) ابن رازی، جعفر، نوادر الاثر، تهران، ۱۳۶۹ق؛ (۹) ابن شاذان، محمد، مائة منقبة، قم، ۱۴۰۷ق. (۱۰) ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م. (۱۱) ابن شهر آشوب، محمد، مناقب، قم، چاپخانه علمیه. (۱۲) ابن صوفی، علی، المجدی، قم، ۱۴۰۹ق. (۱۳) ابن طاووس، علی، اقبال، ایران، سنگی، ۱۳۲۰ق. (۱۴) ابن طاووس، علی، فلاح السائل، قم، دفتر تبلیغات اسلامی. (۱۵) ابن عنبه، احمد، عمدة الطالب، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م. (۱۶) ابن عیاش جوهری، احمد، مقتضب الاثر، قم، چاپخانه علمیه. (۱۷) خزاز، علی، کفایة الاثر، قم، ۱۴۰۱ق. (۱۸) راوندی، سعید، قصص الانبیاء، به کوشش غلامرضا عرفانیان، مشهد، ۱۴۰۹ق. (۱۹) طوسی، محمد، امالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م. (۲۰) طوسی، محمد، رجال، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م. (۲۱) طوسی، محمد، فهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه. (۲۲) طوسی، محمد، «مشیخة التهذیب»، شرح مشیخة تهذیب الاحکام حسن موسوی خرسان، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م. (۲۳) علامه حلی، حسن، رجال، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م. (۲۴) غضائری، حسین، «تکملة»، رسالة ابی غالب الزراری فی آل اعین، اصفهان، ۱۳۹۹ق. (۲۵) فخر رازی، محمد، الشجرة المبارکة، قم، ۱۴۰۹ق. (۲۶) مروزی، اسماعیل، الفخری، قم، ۱۴۰۹ق. (۲۷) مفید، محمد، الاختصاص، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، منشورات جماعة المدرسین. (۲۸) مفید، محمد، الامالی، به کوشش غفاری و استاد ولی، قم، ۱۴۰۳ق. (۲۹) نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق. ۱۸ - پانویس
۱۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «شریف‌حسن ابن‌حمزه»، شماره۱۱۱۲. |